بدون شک یکی از جذاب ترین بخش های تاریخ، بررسی آرا و اندیشه های نحله های فکری است و برای ما مسلمانان بسیار دلپذیر و در عین حال ضروری است که به مطالعه ی چگونگی تکوین تفاسیر مختلف از دین مبین اسلام، و پیدایی و رشد فرقه های گوناگون در دل این دین وحیانی برآییم و در تاثیر متقابل فراز و فرود هر یک از این فرقه ها با دیگر ساحت های بشری چون پدیده های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... به غور بنشینیم.

با این وصف، دیر زمانی است که علم فرقه شناسی، رونق گذشته ی خود را از دست داده و در محافل حوزوی و دانشگاهی ما مهجور مانده است. این در حالی است که در روزگاران گذشته از یک طرف علم ملل و نحل و بررسی تطبیقی کلام و فقه بین المذاهب، سنت مالوف مسلمانان بوده و شیوه های مختلف تضارب اندیشه همچون برگزاری مناظره بین بزرگان فرق و همچنین تالیف کتبی با عناوین ملل ونحل، و مقالات و فرق سکه ی رایج محافل علم و اندیشه بوده است و از طرف دیگر در نزد فقهای نامدار ما فهم روایات و استنباطات شیعه بدون شناخت پیش زمینه های سنی آنها، ناممکن و عقیم شمرده شده است.

خوشبختانه در این اواخر نشانه هایی از اقبال نسل جدید پژوهنده به مباحث فرقه پژوهی دیده می شود. پیرامون چرایی این اقبال، به علت های زیر می توان اشاره کرد:

1- تسلط روز افزون عقلانیت انتقادی در محافل علمی که تعصبات و خودبسندگی فرقه ای را بیش از گذشته به چالش می کشد.

2- با وقوع انقلاب انفورماتیک، وگسترش علوم و رسانه های ارتباطی، و رشد حیرت انگیز گنجایش و سرعت در امر انبارش، گردش و پردازش اطلاعات، مرزهای ستبر بین فرقه ها در حال فروریزش است و لاجرم انسان مسلمان امروز در میان دو گزینه به تردید افتاده است: تعامل با دیگران یا تقابل با آنها.

3- شباهت باورنکردنی بسیاری از شبهات کلامی و اعتقادی به ظاهرمبدعانه ی جدید با مباحث اختلافی فرقه ها در قدیم.

4- گرچه در گذشته کسانی چون بغدادی، شهرستانی، اسفراینی، ابوالحسن اشعری، ابن حزم، نوبختی، سعد اشعری، شیخ مفید و ... تالیفاتی درمورد فرقه شناسی داشته اند، ولی بدلایل زیر این کتاب ها نسل پژوهنده ی معاصر را بسنده نیستند، از قبیل نگاه تند و متعصبانه ی فرقه ای نویسندگان آنها، کمبود منابع و امکانات مختلف سخت افزاری و نرم افزاری در مسیر نگارش کتاب های فرق، ادبیات مغلق، و همچنین این نکته مهم که تدوین غالب این کتاب ها بمنظور یافتن مصداق برای حدیث مشهور منسوب به پیامبر اکرم (ص) در مورد افتراق دین اسلام به بیش از هفتاد فرقه و اثبات اینکه فرقه ی مولف همان فرقه ی ناجیه ی موعود پیامبر است، تالیف شده است.

محدودیت ها و مشکلات برشمرده ، جمعی از محققین معاصر را برآن داشته است که هریک به نوبه ی خود تا حدی این خلا موجود را بر طرف سازند که در این میان، ضمن قابل تقدیر بودن تلاش همه ی این دانشوران معزز، کتاب "فرهنگ فرق اسلامی" اثر مرحوم دکتر محمد جواد مشکور بدلیل اتخاذ روش علمی در استفاده از منابع دست اول و همچنین تدوین کتاب بصورت فرهنگنامه، شاخص می باشد.

در چنین بستری، کتاب "فرهنگ جامع فرق اسلامی" تالیف جناب حجه الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی که بر پایه دست نوشته های مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی تنظیم گردیده، می رود تا میهمان روح و اندیشه ی کسانی باشد که برخورد اندیشه ها را بجای چکاچک دشنه ها برگزیده اند، و بدین ترتیب مشتاقان را که مدت مدیدی است شنوای زمزمه ی این پژوهش سترگند، از زلال معرفت سیراب نماید.

به گفته ی مولف که در مقدمه ی کتاب آورده است، ماجرای تدوین این کتاب از یک اتفاق ساده آغاز شد: "نوروز 1382 کتابی در باره ناصر خسرو قبادیانی و رابطه اش با قرامطه بحرین را به مطالعه گرفته بودم. داستان قرامطه، کنجکاوم کرد تا در بازگشت به قم در باره آن بیشتر بدانم. پس از تعطیلات و در مباحثه سحرگاهی که با برادرم جناب حجت الاسلام حاج سید محمد روحانی دارم، از قرامطه با او گفتم. به این سودا که او که به جز علوم مرسوم دینی، با آثار دیگر نیز سرگرم و دلگرم است، مرا به کتابی و مطلبی رهنمون شود. او از دست نوشته‌های عمویش مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی گفت."

مولف علیرغم مشغله های حوزوی و همچنین اجتماعی، با هفت سال کار طاقت فرسا، ضمن تدوین و تصحیح فیش برداری های انجام شده توسط مرحوم روحانی که کاری کارستان اما پریشان بود، به تتبع و تحقیق جهت پر کردن خلاهای کتاب می پردازد که این اضافات حجم وسیعی از کتاب را در بر می گیرد. فقدان مشخصات کتابشناسی، علایم و ارجاعات نامفهوم، و مهم تراز همه، تعدد تصحیحات آثاری که مرحوم روحانی به آنها استناد کرده بود و در اغلب موارد با استنادهای او همخوانی نداشت و در گذر زمان تغییر یافته بودند، از مشکلات بازنویسی بود. برخی از این دست نوشته‌ها به سال‌های دهه سی و چهل باز می‌گشت و در میان آنها حتی به کتاب‌های درسی دوره دبیرستان و نیز مجلات آن زمان ارجاع داده شده بود. کتاب‌ها نیز بیشتر نایاب و یا کمیاب بودند. مولف در خلال کار وقت گیر بازنویسی فیش ها، یافتن مشخصات کتابشناسی و یکسان کردن نظام ارجاعات، نگارش زندگی نامه و تراجم بسیاری از کسانی که از آنها نامی برده شده بود، به فرقه‌های بسیاری برخورد می کرد که در آن فیش‌های خام، سخنی از آنان به میان نیامده بود. در بسیاری از کتاب‌ها نیز مطالبی یافت می‌شد که از اساس با یافته‌های مرحوم روحانی مغایر بود. علاوه بر آن، دست نوشته‌های مرحوم آیت آلله روحانی در فصول و فرقه‌های مربوط به پس از معتزله مفقود شده بود و طبیعتا اسامی فرقه‌هایی که در چینش الفبایی، پس از معتزله قرار می‌گرفتند باید به اصل کار اضافه می‌شد. پیداست که حل و فصل و سر و سامان دادن به همه این موارد، کاری از نو و پژوهش و تتبعی گسترده می‌طلبید.

علی ای حال پایمردی های مولف در پایان تابستان 88 جواب داد و کار تالیف کتاب به انجام رسید و از آن زمان تا بهمن 89، به علت دقت زائدالوصف مولف، مصروف اعلام نویسی و ویرایش چندین باره ی کتاب شده است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است:

1- دست نوشت‌های مرحوم روحانی که آنها را مولف بازنویسی کرده است.

2- مآخذی که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده است. با این توضیح که آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده است و کثرت ارجاعات در اثر حاضر در واقع محصول کاری است که پس از او توسط مولف به انجام رسیده است.

3- پی نوشت‌های توضیحی که همگی از افزوده‌های مولف است با ذکر منابع آنها.

4- تراجم کسانی که مرحوم روحانی یا خود مولف، در ضمن افزودن فرقه‌های جدید، با ذکر منبع به نام آنان اشاره کرده اند. لازم به گفتن است که همواره از نخستین منبع، بیشترین بهره برای نوشتن برده شده است.

5- افزودن نام فرقه‌های جدید که در دست نوشته های مرحوم روحانی اثری از آنها نیست. نام این فرقه ها، با وجود آن که از افزوده‌های مولف است، در متن کتاب آورده شده است تا ترتیب الفبایی کتاب حفظ شود. این فرقه‌ها با رنگ قرمز در کتاب نمایش داده شده اند.

این کتاب بدلایل زیر نسبت به همگنان سلف خویش رجحان داشته و به جرئت می توان انتشار این کتاب را نقطه عطفی در عرصه ی فرقه پژوهی دانست:

1- این کتاب بصورت فرهنگنامه و به ترتیب الفبایی تنظیم شده است که این ویژگی کتاب مزبور را تا حد یک کتاب مرجع در عرصه ی فرقه پژوهی برمی کشد.

2- جامعیت بی مانند این کتاب، آن را از کتاب های دیگر ممتاز می کند. در این کتاب ضمن درج همه ی فرقی که در کتاب های دیگر آمده است، محتوی فرقه های قدیم یا معاصری است که نامشان در هیچیک از کتب فوق الذکر نیامده است.

3- دقت وسواس گونه ی مولف در درج منابع دست اول یا متاخر در هر فرازی از مدخل ها، امکان پی جویی مستندات مدعیات کتاب را برای خواننده فراهم می سازد.

4- اطلاعاتی که مولف درضمن تراجم موسسین و موثرین فرقه ها از بسترهای مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... تکوین و رشد آن نحله ها می دهد، خواننده را در باره ی دادوستد این بسترهای بشری با فراز و فرود فرقه ها به تامل وا می دارد.

5- مولف ضمن اینکه اصرار به بیان این مطلب دارد که در این کتاب بررسی فرقه ها از نگاه یک شیعی اثنی عشری معتقد انجام گرفته است، درخلال کتاب، الحق از مسیر انصاف خارج نشده است.

6- به گفته ی مولف، این کتاب بر پایه ی دست نوشته های آیت الله سید مهدی روحانی تالیف شده است، که به شهادت فضلای قم استاد مسلم فرقه پژوهی بوده است. از طرفی تالیف این کتاب توسط شخصیتی صورت گرفته که هم از فضلا و مدرسین درس خارج حوزه ی قم است و هم از سلاله ی بزرگمردی است که با قیام خود زلزله در انگاره های پیشینی صاحبان آرا و عقاید فرق افکند و با ایجاد تغییری بنیادین در بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... دنیای اسلام، امکان خوانشی جدید از آرای اصحاب فرق و نحل فراهم ساخت. این ویژگی های آفرینندگان این اثر، جذابیت های خواندن آن را دو چندان می کند.

همچنان که در مقدمه کتاب آمده است، این اثر زمینه پژوهش و تحقیق هشت ساله ای است که برای به ثمر رسیدن آن مولف محترم صدها عنوان کتاب، مقاله، تحقیق مختلف را مطالعه کرده است. ماحصل این تحقیق و پژوهش مجموعه سه جلدی است که امروز در اختیار ما قرار دارد. طبیعی است که این اثر صرفا فرهنگ‌نامه‌ای است که توسط دو تن به رشته تحریر درآمده است و نگارش و پژوهش کامل در حوزه فرق اسلامی به گونه‌ای که بتوان آن‌ را دائره المعارف فرق نامید، محتاج کاری جمعی است که تالیفات محققان گرانقدر را می‌طلبد.

محققان معارف اسلامی به خصوص حوزه مطالعات فرق و مذاهب آگاهند که تالیف آثار در این زمینه تا چه اندازه دشوار و در عین حال وقت گیر است. مسائلی همچون تعصبات فرقه ای و اختلافات مذهبی، نبود آثار قابل اعتماد و علمی در مورد برخی فرق، عدم دسترسی به آثار مهم برخی از دیگر فرقه‌ها و وجود برخی فرقه‌های جعلی و نادرست در بعضی از منابع که باعث گمراهی و سردرگمی می‌شود، پاره‌ایی از مشکلاتی است که محققین با آن روبرو هستند. قابل ذکر است که در این زمینه علمای بسیاری به خصوص در حوزه های علمیه به تحقیق و پژوهش و نشر آثار پرداخته اند که این امر باعث می شود ارائه اثری که بتواند توجه این علما را به خود مبذول دارد کاری صعب و دشوار گردد.

مجموعه تالیف‌شده مشتمل بر پنج بخش است که بخش اول آن بازنویسی دست‌نوشته‌های آیت ‌الله روحانی است و بخش دوم مآخذی است که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده با این توضیح که آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده بود و کثرت ارجاعات در اثر حاضر، در واقع کاری است که بعد از او به انجام رسیده است. بخش سوم کتاب، پی‌نوشت‌های توضیحی است که همگی با ذکر منبع از افزوده‌های بعدی است. بخش چهارم نیز تراجم کسانی است که مرحوم روحانی یا سید حسن خمینی ضمن افزودن فرقه های جدید با ذکر منبع به نام آنها اشاره کرده‌اند. نام فرقه های جدیدی که در دست‌نوشته‌های مرحوم روحانی اثری از آن‌ها نیست، برای رعایت ترتیب الفبایی، در متن کتاب و در لابلای مدخل‌های مرحوم روحانی آورده شده است. این فرقه ها با زنگ سبز و دیگر مدخل‌ها به رنگ مشکی نمایش داده شده است.

جلد اول این کتاب به معرفی فرقه های اسلامی از حرف الف تا حرف سین پرداخته است و در جلد دوم فرق اسلامی از حرف شین تا حرف یاء معرف شده‌اند. جلد سوم نیز شامل فهرست‌های کتاب است که عبارتند از فهرست آیات، روایات عربی و فارسی، مکان‌ها، اعلام، فرقه‌ها، کتب و منابع است.

در مجموع در این اثر، 2340 فرقه مورد بررسی قرار گرفته و معرفی شده است که در مقایسه‌ای اولیه با دیگر کتب منتشر شده در این موضوع، به گستردگی تعداد فرق و مذاهب معرفی شده و نیز فعالیت و تلاش مولفین محترم در ارائه یک فرهنگ‌نامه جامع و علمی پی می بریم.

فرهنگ جامع فرق اسلامی در 3 جلد گالینگور اسفندماه 89 از سوی انتشارات موسسه روزنامه اطلاعات منتشر شده است که جلد سوم آن به منابع و فهارس اختصاص دارد.

انتشار این اثر با استقبال گسترده پژوهشگران مواجه شد و بعد از گذشت کمتر از 3ماه به چاپ دوم رسید. این اثر همچنین جایزه کتاب فصل را در رشته کلام از آن خود کرد.

نوشته علی طبیعت پور