نگاهی به کتاب «اقلیم خاطرات» اثر فاطمه طباطبایی

به قلم فخرالسادات محتشمی‌پور

کتاب اقلیم خاطرات، نوشته دکتر فاطمه طباطبایی است که توسط پژوهشکده امام‌خمینی‌(ره) و انقلاب اسلامی آماده و توسط انتشارات عروج (وابسته به موسسه تنطیم و نشر آثار امام خمینی ) در سال جاری منتشر شده است.  چاپ اول این کتاب (۱۳۹۰) در ۶۱۲ صفحه به شکل مصور (رنگی) و در قطع وزیری است. توسط نگارنده به بانو خدیجه ثقفی، همسر امام‌خمینی‌(ره) تقدیم شده است. اقلیم خاطرات در هشت فصل نگارش شده که هر یک در پایان پی‌نوشت‌هایی برای توضیح و تفسیر بیشتر پیرامون اشخاص، اماکن و ابنیه، آثار و تالیفات، نامه‌ها و پیام‌ها، تبارنامه‌ها و وقایع تاریخی ذکرشده در آن فصل دارد و این علاوه بر پاورقی‌هاست که توضیحات محدود‌تر برای وضوح و شفافیت مطلب، در آن‌ها آمده است. در پایان کتاب نیز خواننده می‌تواند در صورت نیاز از نمایه اشخاص، مکان‌ها، کتاب‌ها و نشریات و نمایه نهاد‌ها، حزب‌ها و گروه‌ها استفاده کند.

فصل اول کتاب به دوران نوجوانی نگارنده و نحوه آشنایی با خانواده همسرآینده‌اش و مراسم خواستگاری اختصاص دارد و در فصل دوم، خانواده نگارنده توسط او معرفی می‌شوند. فصل سوم به شرح روزهای زیبای عمر عروس امام اختصاص دارد که از هنگام پذیرش خواستگاری تا مراسم ازدواج و شروع زندگی مشترک و پس از آن تا آغاز مادری او و دوران کودکی نخستین نوه پسری مرجع تقلید تبعیدی ادامه می‌یابد. چهارمین فصل کتاب شامل شرح سفر به نجف و نخستین دیدار عروس و پدرشوهر است که علاوه بر نکات تاریخی دقیق و شرح خاطراتی از همسر امام و نیز خود ایشان، در عین حال گزارش‌های ارزشمندی از ویژگی‌های رفتاری امام راحل و نیز همسر ایشان دارد. فصل پنجم که مربوط به دوران بازگشت به ایران است، علاوه بر معرفی گروهی از نام‌آوران و همرزمان سیداحمد خمینی، حاوی اطلاعات جالبی درباره خانواده همسرامام و نحوه آشنایی ایشان با همسرشان و مراسم ازدواج و نحوه زیست آنان است که از قول بانو خدیجه ثقفی همسر مکرم امام بیان شده است. از وقایع مهم ذکر شده در فصل ششم «شهادت حاج آقا مصطفی» است و تحولاتی که در ایران رخ می‌دهد و نیز مشکلاتی که برای ادامه اقامت امام در نجف توسط دولت بعث عراق پیش می‌آید و بالاخره سفر پرماجرای ایشان به پاریس و در فصل هفتم شرح روزهای انقلاب در قم و تهران است و احساس خطر جدی رژیم پهلوی و متعاقب آن تغییر دولت و شرح تولد فرزند دوم نگارنده در غیبت پدر و دلتنگی‌های این خانواده کوچک نیز در همین فصل آمده است و بالاخره فصل هشتم به وقایع دوران اقامت امام در نوفل لوشاتو اختصاص دارد و مجموعه دیدار‌ها و ملاقات‌ها و پیام‌های ایشان و تشکیل شورای انقلاب و بالاخره فرار شاه از ایران و بازگشت امام‌خمینی (ره) به وطن با استقبال شکوه‌مند مردم ایران.

همچنین لازم به یادآوری است که نگارنده موقعیت خود را در مقام ثبت‌کننده وقایع زمانش، در پیش‌گفتار اینگونه شرح می‌دهد: «... در دورانی زندگی کردم که توانستم شاهد رویدادهای بزرگ و اشخاص سترگی باشم که نام و یاد آن‌ها هرگز از حافظه تاریخ محو نمی‌شود. افرادی که با خدا زیستن و جز او ندیدن را تجربه کردند و به همگان آموختند که در دوره کثرت‌زدگی و کمرنگ شدن معنویت می‌توان به گونه دیگر اندیشید و خدا را همواره در راس حقیقت که نه، در عین حقیقت دید و همچنان از بار مسوولیت و کمک به خلق شانه خالی نکرد. کسانی که طعم تلخ ملامت در راه معشوق را چشیدند و دم از «اللهم ارزقنی حلاوه محبتک» فرو نبستند. لحظات سخت ملامت و شکنجه از خدا بی‌خبران و دل به دنیا سپردگان را تحمل کردند و کمتر از آنی دل از معبود و راه وصال او باز نگرفتند. من نیز اعتراف می‌کنم که اگر حقیقت را نچشیدم، شاهد لذت‌ها و شرب مدام برخی از نام‌آوران سرزمینم بودم و توانستم هرچند با ضعف و نقصان، آینه‌وار پنجره برابر دیدگان شما بگشایم و ...»

و در اهمیت تاریخ شفاهی که سرچشمه تمام تاریخ‌نگاری‌هاست و قدمتی دیرینه دارد سخن می‌راند و برای تبری جستن از تعصبات و کاستی‌ها و ضعف‌های ویژه تاریخ شفاهی، تاکید می‌دارد که از تحلیل خودداری کرده و با توجه به الزاماتی که در ذیل خواهد آمد، صرفا به ذکر وقایع پرداخته است. نگارنده معرفی خاندان خود را به دلیل اثربخشی آنان در روند اصلاح جریان اجتماعی ایران می‌داند و علت استفاده از اسناد و تصاویر و پی‌نوشت‌ها را نیز برای سهولت کار تاریخ‌نگاران، پژوهشگران و مستند‌سازان بیان می‌کند.

الزاماتی که در خلق این اثر به آن‌ها توجه شده است، عبارتند از:
- تطبیق نقل‌ها با اسناد مرتبط و اقوال دیگران برای مصون ماندن از خطا.
- خودداری از ارایه تحلیل و نقل آنچه نسبت به آن اطمینان وجود نداشته است.
- دوری از حب و بغض‌ها در نقل روایات تاریخی و رعایت رسالت خاطره‌نویسی با وجود عشق عمیق به برخی شخصیت‌های مورد اشاره.
- نقل حوادث و وقایع با توجه به شرایط‌‌ همان زمان بدون در نظر گرفتن شرایط و ارزش‌های امروز.

آنچه این اثر را بدیع و خواندنی کرده، عبارت است از نوع نگاه زنانه به بزرگ‌ترین رویدادهای کشور در دوره مورد نظر که در عین حال نگاهی از درون است و نگارشی که متاثر از تیزبینی‌ها و دقت نظر زنانه است و چه بسا اگر مشاهده‌گر یک مرد بود، به دلیل نداشتن حساسیت‌های زنانه به ثبت و درج این وقایع همت نمی‌گماشت.

همچنین اطلاعات منحصر به فردی که تنها از اندرونی بیت امام و نزدیکان او قابل دریافت است و می‌تواند در یک مطالعه همه‌جانبه نقاط ابهام را برطرف کند و نیز دریافت اطلاعات ضمنی و فرعی در ارتباط با کشورهای دیگری چون عراق و لبنان و نیز شخصیت‌شناسی و علم رجال افزون بر صداقت کلام و روانی قلم نگارنده بخشی از ویژگی‌هایی است که اقلیم خاطرات را کتابی خواندنی و قابل استفاده کرده است و در این ارتباط نمی‌توان از موقعیت و وزن و اهمیت ناشر کتاب که واجد جایگاهی پژوهشی است، در قابل استناد کردن اثر چشم‌پوشی کرد.

برآیند:
هرچند به اعتقاد تاریخ‌پژوهان هنوز فرصت مناسب برای تحقیق و پژوهش عالمانه و بی‌طرفانه تاریخ انقلاب اسلامی نرسیده و برای این مهم به گذشت زمان بیشتر و انتشار اسناد و مدارک افزون‌تر و مشهودات و گفتار‌ها و یافته‌های قابل دسترس‌تر، نیاز است، اما عطش نسل نو برای دریافت منابعی موثق و قابل استناد متعلق به این دوره حایز اهمیت در تاریخ معاصر کشورمان از یک سو و گرایش وافر به تحریف تاریخ توسط کسانی که انقلاب اسلامی را آنگونه که بود و واقع شد، نمی‌پسندند و همسو با اغراض و سلیقه‌ها و بعضا منافع خود نمی‌دانند و بیم فراموش شدن واقعیت‌های تاریخی، رسالت همه مبارزان و کسانی که سهمی در وقوع این انقلاب داشته‌اند و رسالت شاهدان را در شرح اقدامات و افعال و اقوال و مشاهداتشان، سنگین‌تر می‌کند و بر تاریخ‌پژوهان این دوره است که با استفاده از منابع و اسناد و همه شواهد موجود مانع دست بردن در واقعیات تاریخی شوند و این انقلاب مردمی را که با توجه به ویژگی‌هایش در نوع خود پدیده نوظهور در تاریخ جهان به حساب می‌آید، آنچنان که بود، نه آنچنان که عده می‌پسندند و می‌خواهند باشد، بررسی کرده و نتایج تحقیقات خود را در معرض بهره‌مندی عمومی قرار دهند. در این ارتباط آثاری بی‌طرفانه و خالی از تعصب از این دست می‌تواند در مسیر تاریخ‌نگاری عالمانه راهگشا باشد.

به نقل از روزنامه اعتماد